Botohet n? Itali ?Antologjia e let?rsis? shqipe?

Botohet n? Itali ?Antologjia e let?rsis? shqipe?


--------------------------------------------------------------------------------



Koh?t e fundit u botua n? Itali ?Antologjia e Let?rsis? shqipe? nga Sht?pia Botuese ?Luigi Pelegrini?. E zgjedhur dhe e p?rgatitur nga prof. Nasho Jorgaqi, ajo p?rfshin let?rsin? shqipe nga shekulli i XVIII e deri n? fund t? viteve 80 t? shekullit t? XX. E p?rfaq?suar n? krye nga poezia popullore, l?nda e antologjis? ndjek vij?n historike t? zhvillimit t? saj nga let?rsia e vjet?r n? let?rsin? e Rilindjes dhe nga let?rsia e Pavar?sis? n? let?rsin? e Pas luft?s.

Antologjia, e ndar? n? dy pjes?, rrok kryesisht dy gjinit? kryesore, poezin? dhe proz?n shqipe, paraqitur p?rmes krijimtaris? s? 35 autor?ve t? periudhave t? ndryshme letrare. Ajo fillon me J. Varibob?n, p?r t? vijuar me J. De Rad?n e G. Dar?n, N. Frash?rin, ?ajupin, Z. Skiroin, N. Mjed?n, Gj. Fisht?n, F. Nolin, Asdrenin, V. Prenushin, A. Asllanin, E. Koliqin, M. Kutelin, Migjenin e N. Hakiun, p?r t?u plot?suar me autor? t? pasluft?s si I. Kadare, D. Agolli, F. Arapi, Dh. Qiriazi, V. Sk?nderi, Xh. Spahiu, A. Istrefi, A. Mamaqi, E. Kadare, J. Xoxa, Q. Buxheli, S. Andoni, N. Prifti, Dh. Xhuvani e F. Ballanca.
L?nda e p?rkthyer ?sht? vjelur nga botime t? ndryshme t? b?ra brenda dhe jasht? Shqip?ris?, ku spikatin emrat e p?rkthyesve si E. Koliqi, J. Kodra, J. Jeuse, E. Scalambrino, K. Kokoshi, R. Baldini, A. Vrioni.
Antologjia voluminoze shoq?rohet nga nj? parath?nie dhe sh?nime biobibliografike t? p?rgatit?sit p?r secilin autor.
?Antologjia e let?rsis? shqipe? p?rb?n nj? kontribut t? ?muar p?r njohjen e let?rsis? son? n? nj? vend mik si? ?sht? Italia. Prof. Nasho Jorgaqi, pas k?tij botimi, ka p?rgatitur ?Antologjin? e let?rsis? shqipe bashk?kohore? me krijimtrain? letrare t? periudh?s post komuniste, e cila do t? shoh? drit?n e botimit brenda k?tij viti.


V?shtrim mbi let?rsin? shqipe*

Prof. Nasho Jorgaqi

Shqiptar?t, ndon?se jan? nj? nga popujt m? t? vjet?r t? Evrop?s dhe gjuha e tyre i takon t? jet? pasardh?se e ilirishtes s? lasht?, let?rsia shqiptare, p?r shkak t? kushteve t? v?shtira historike, ka lindur p?rgjith?sisht me vones?. Shkrimet e para n? gjuh?n shqipe, me sa dihet deri m? sot, jan? t? shekullit t? pes?mb?dhjet?, kurse libri i par? shqip, ?Meshari? i Gjon Buzukut u botua m? 1555. Por ka mendime t? studiuesve se gjuha shqipe ?sht? shkruar shum? m? her?t, megjith?se p?r hir t? s? v?rtet?s duhet th?n? q? munges?n e nj? let?rsie t? shkruar n? jet?n shpirt?rore t? popullit shqiptar e ka z?vend?suar let?rsia orale. Folklori shum? i pasur dhe me vlera t? shquara artistike tregon qartazi shpirtin krijues t? shqiptar?ve, bot?n dhe psikologjin? e tyre si nj? popull me shpirt krijues, vital e liridash?s.
N? fakt let?rsia shqipe gjat? mesjet?s s? von? do t? p?rfaq?sohej nga nj? an? me vepra t? shkruara latinisht, n? gjuh?n e kultur?s s? koh?s, si? jan? veprat e humanist?ve shqiptar?, t? M. Barletit, M. Be?ikemit, Marulit etj. dhe nga ana tjet?r, me vepra n? gjuh?n shqipe t? nj? plejade letrar?sh patriot?. K?saj plejade do t?i p?rkasin letrar?t P. Budi, F. Bardhi, P. Bogdani etj., q? zhvilluan veprimtarin? e tyre krijuese n? proz? e poezi dhe i hap?n rrug?n let?rsis? s? v?rtet? shqipe. Themi let?rsis? s? v?rtet? shqipe se let?rsia artistike do t? nis? n? fillimet e shekullit t? XIX, me zhvillimin e l?vizjes komb?tare p?r ?lirimin e Shqip?ris? nga pushtuesit osman?. N? k?t? koh?, n? diaspor? dhe n? Shqip?ri do t? lind? shtypi dhe do t? botohen libra q? do t? hedhin themelet e let?rsis? komb?tare shqiptare. Vepra e par? madhore e k?saj let?rsie do t? jet? poema ?Milosao? e poetit arb?resh Jeronim de Rada, botuar n? Napoli n? vitin 1836. Gjith? veprat q? do t? botohen m? pas deri n? 1912, kur Shqip?ria do t? fitoj? pavar?sin?, do t?i takojn? nj? periudhe letrare q? njihet n?n emrin let?rsia e Rilindjes. Kjo let?rsi ?sht? nj? let?rsi kryesisht patriotike, me nota luftarake dhe frym?marrje romantike. Kryefjala e saj do t? jet? liria e atdheut, emancipimi shpirt?ror i popullit, lart?simi i kultur?s, progresi estetik. N? ball? t? let?rsis? s? Rilindjes do t? prij? poeti Naim Frash?ri, i cili me poezin? e vet lirike dhe epike u b? poeti komb?tar i popullit shqiptar. N? kuadrin e let?rsis? s? Rilindjes do t? krijojn? shkrimtar? si A Zako ? ?ajupi, F. Konica, Asdreni, F. Shiroka, G. Dara, Z. Serembe etj., t? cil?t dhan? vepra me vlera t? shquara ideoartistike. Let?rsia e k?saj periudhe ishte kryesisht let?rsi poetike. Proza sapo do t? b?nte hapat e par? si proz? publicistike, historike dhe m? pak si proz? letrare. Po k?shtu dhe dramaturgjia do t? jap? veprat e para pioniere.
Me ?lirimin e Shqip?ris? nga pushtuesit e huaj dhe krijimin e shtetit shqiptar, let?rsia do t? hynte n? nj? periudh? t? re zhvillimi (1912-1939). Traditat e shquara n? l?min e poezis? do t? ?oheshin m? tej n?p?rmjet krijimtaris? s? pasur t? poetit t? shquar Gjergj Fishta dhe t? poet?ve t? tjer? si N. Mjeda, F. Noli, L. Poradeci, A. Asllani, V. Prenushi etj. N? k?t? periudh? let?rsia do t? sh?nonte nj? hop cil?sor me lindjen e romanit shqiptar n? dekad?n e dyt? t? k?tij shekulli me romanet e N. Nikajt, F. Postolit, Z. Arapit dhe m? pas me ato t? H. St?rmillit e S. Spasses. Nga ana tjet?r, n? l?min e proz?s do t? ndjehet nj? ngritje e nivelit t? tregimit. Ky lloj letrar do t? kualifikohet artistikisht sidomos n?p?rmjet tregimeve t? M. Kutelit dhe E. Koliqit.
N? qend?r t? let?rsis? gjat? periudh?s s? Pavar?sis?, nuk do t? jet? m? tema patriotike, por ajo sociale. Problemet e mprehta shoq?rore do t? gjejn? nj? trajtim realist n? krijimtarin?, sidomos t? nj? brezi t? ri letrar, q? vjen n? let?rsi. Ky ?sht? brezi i letrar?ve realist? , q? i ?eli horizonte t? reja ideoartistike letrave shqipe. N? ball? t? k?saj plejade do t? q?ndronte poeti dhe prozatori i talentuar Migjeni, i cili, megjith? jet?n tep?r t? shkurt?r, la gjurm? t? thella dhe ndikoi n? rrjedhat e let?rsis? moderne shqiptare. N? k?t? rrug?, p?r nj? drejtim realist t? let?rsis? shqiptare, krijuan letrar?t e rinj si P. Marko, N. Bulka, Dh. Shuteriqi, G. Pali, A. ?a?i etj. Jan? interesante dhe eksperimentet letrare q? u b?n? n? k?t? koh? p?r t? krijuar korelacione me rrjedhat dhe fenomenet q? zhvilloheshin n? let?rsin? evropiane, sidomos me simbolizmin, neorealizmin etj. Let?rsia shqipe gjat? periudh?s s? Pavar?sis? b?ri p?rpjekje t? suksesshme p?r t? dal? nga kuadri krahinor, p?r t? thelluar dhe konsoliduar tiparet e veta q? kish fituar nga koha e Rilindjes si nj? let?rsi komb?tare.
Me pushtimin fashist t? Shqip?ris? dhe n? kushtet e rezistenc?s antifashiste, let?rsia shqiptare nuk do t? q?ndronte indiferente, p?rkundrazi, ajo do t? merrte pjes? aktive, duke u kthyer n? nj? arm? lufte. Marshet dhe k?ng?t kushtruese, skicat luftarake, ske?et dhe humori stigmatizues do t? jen? shfaqjet karakteristike t? let?rsis? s? k?saj kohe. Mbi k?t? baz?, m? pas, n? vitet e ?lirimit komb?tar e shoq?ror do t? zhvillohet let?rsia shqipe me tipare t? reja, si nj? let?rsi realiste. Sigurisht, rruga q? ndoqi kjo let?rsi, n? kushtet e nj? shteti monist, qe e v?shtir? e me pasoja, sidomos n? prirjet politizuese, tendenciozitetin e nj?ansh?m, skematizmin etj. Por, edhe pse n? k?to kushte, let?rsia shqipe gjat? afro pes? dekadave (1944-1990) njohu pjekurin? e saj, u konsolidua dhe u afirmua me autor?t e veprat e veta m? t? mira si nj? let?rsi me vlera t? nivelit evropian. T? gjitha gjinit? letrare, proza dhe poezia, dramaturgjia dhe let?rsia dokumentare njoh?n zhvillime t? gjithanshme. U zgjerua dhe u thellua tematika, u krijuan tipa dhe karaktere sociale, u p?rdor?n teknika t? reja letrare, shprehja artistike njohu variacione nga m? t? ndryshmet. P?r her? t? par? u krijua gjuha letrare komb?tare shqipe dhe mbi baz?n e saj u shkrua nj? let?rsi e gjer?. Poezia shqiptare, e cila kish nj? tradit? t? shk?lqyer, u pasurua m? tej n? gjysm?n e dyt? t? k?tij shekulli me vlera t? reja artistike, me individualitete t? fuqishme krijuese, me tipare origjinale. K?saj let?rsie i takon poezia e D. Agollit, I. Kadares?, F. Arapit, Dh. Qiriazit p?r t? vijuar m? tej me at? t? m? t? rinjve si B. Londo, Xh. Spahiu, A. Istrefi etj. Por treguesi m? i mir? i pjekuris? s? let?rsis? shqiptare ?sht? ecuria e mbar? e proz?s, zhvillimi i gjithansh?m i saj. kjo ka gjetur mish?rim n? tregimin, q? fitoi cil?si t? reja estetike n? pend?n e nj? vargu autor?sh si Dh.S. Shuteriqi, Sh. Musaraj, N. Prifti, F. Ballanca, Z. ?ela, E. Kadare etj. Por lart?sit? m? t? m?dha q? arriti let?rsia shqiptare n? k?ta vjet s?ka dyshim jan? n? fush?n e romanit. Nuk ?sht? fjala k?tu p?r rrethin e gjer? t? shkrimtar?ve q? u mor?n me k?t? gjini, me numrin e madh t? romaneve t? botuara, se sa me krijimin e disa veprave romaneske me nivel t? lart? ideoartistik. N? mes romancier?ve si D. Agolli, J. Xoxa, S. Spasse, A, Abdihoxha, F. Gjata etj. dallon talenti i madh i Ismail Kadares?. Romanet e tij p?rb?jn? nj? kapitull me merita t? ve?anta n? let?rsin? shqiptare. Me k?t? autor, t? p?rkthyer n? dhjet?ra gjuh? t? bot?s, let?rsia shqiptare ?sht? p?rfaq?suar me dinjitet t? plot? para opinionit t? huaj. Romanet e Kadares? jan? nj? enciklopedi e jet?s dhe e historis? s? shqiptar?ve, e bot?s s? tyre shpirt?rore, e njeriut shqiptar n? koh? t? shkuara dhe n? koh?n e sotme. Kjo ?sht? arsyeja q? kritika e huaj e ka ?muar lart? dhe vepra e tij ka gjetur jehon? t? gjer? n? mas?n e lexuesve n?p?r bot?.
Tabloja e let?rsis? s? sotme shqipe ?sht? e gjer?, komplekse dhe ???sht? m? e r?nd?sishme, ajo ?sht? gjithnj? n? zhvillim e nd?rrim e sip?r. Brenda saj gjejm? procese ideoartistike, q? flasin p?r lidhjet e saj me jet?n, me ndryshimet historike q? kan? ndodhur e po ndodhin. Kjo shpjegon dhe faktin q?, brenda nj? shoq?rie pluraliste, let?rsia po fiton nj? frym?marrje m? t? gjer?, si dhe diversit?t konceptesh ideo-estetike dhe variacione trajtash e shprehjesh nga m? bashk?kohoret.
Libri q? po merr n? dor? lexuesi italian e sidomos ai arb?resh, p?rb?het nga disa prej faqeve t? bukura t? let?rsis? shqiptare, ku p?rfaq?sohen periudha e drejtime t? ndryshme letrare, autor? t? koh?ve t? shkuara dhe bashk?kohor?. Jemi t? bindur se kjo p?rmbledhje, q? nuk ka qen? e leht? t? p?rgatitet dhe s?i ka shp?tuar subjektivizmit, do t? mir?pritet nga lexuesi i nderuar.
S? fundi duhet th?n? se antologjia ?sht? p?rgatitur nga mesi i viteve 90 dhe p?rfaq?son kryesisht let?rsin? shqipe nga shek. XVIII deri n? fund t? viteve 80 t? shek. XX. Periudha postkomuniste ?sht? shoq?ruar nga procese t? reja ideoartistike n? let?rsin? shqiptare, t? cilat do t? jen? objekt i nj? tjet?r antologjie

* Parath?nie e ?Antologjis? s? let?rsis? shqiptare?